21.03.2014 Ҡатмарлы шарттарҙа яуланған үҙаллылыҡ
Башҡорт иленең яҡын үткәндәге тарихын байҡаһаң, ХХ быуатта ғына ла ҙур үҙгәрештәр булыуын күрәбеҙ. Төбәгебеҙ Рәсәй тарихының һәр осоронда ла ҙур роль уйнаған. Әлбиттә, үҙ илен, ерен, хоҡуҡтарын яҡлауҙа, һаҡлауҙа һәм даулауҙа ла әүҙемлек күрһәткән.
1917 йылдың Февраль революцияһынан һуң башҡорттар торған төбәктәрҙә милли-территориаль автономия төҙөү өсөн милли хәрәкәт башлана. Ошо уҡ йылда шаулап-гөрләп Беренсе, Икенсе һәм Өсөнсө Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары ойошторола. Был йыйындарҙа башҡорт халҡы вәкилдәре федератив Рәсәй составында “милли-территориаль рәүештә демократик республика” төҙөргә кәрәк тигән ҡарар ҡабул итә. Бәләкәй Башҡортостан тигән төшөнсә индерелеп, закондар проекты әҙерләнә. Дөйөм ер майҙаны 78 439 кв. км самаһы, халҡы 1 219 900 кеше була.
Артабанғы йылда Башҡорт Хөкүмәте ауыр һынауҙарға дусар була, тарҡатыу маҡсатында эргә-тирәләрендә һатлыҡ йәндәр ҙә, асыҡтан-асыҡ ҡаршы эшләп йөрөүсе кешеләр ҙә табыла. Милли хәрәкәт эшендә алда тороусыларҙың береһе – Әхмәтзәки Вәлиди һәм уның бер нисә көрәштәше төрмәгә лә ябыла. Хатта милли хөкүмәт менән ғәскәрҙе яңынан ойоштороу зарурлығы тыуа. Башҡорт лидерҙары барыбер үҙҙәре алдына ҡуйған маҡсатҡа ирешә – 1919 йылдың 20 мартында “Үҙәк совет власының Башҡорт хөкүмәте менән Автономиялы Совет Башҡортостаны тураһында килешеүе” төҙөлә. Унан бер-ике аҙна алда башҡорт делегацияһы Мәскәүҙә етди һөйләшеүҙәр алып бара.
Әхмәтзәки Вәлиди Туған “Хәтирәләр”ендә яҙыуынса, “рәсми совет гәзиттәрендә 23 мартта Башҡортостан үҙ аллы йөмһүриәт тип иғлан ителде”. Килешеүгә ҡул ҡуйыусылар араһында арҙаҡлы шәхесебеҙ үҙе лә була. Был документ – ике яҡ араһында барған оҙайлы, ауыр һәм әүҙем һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһе. Ә башҡа милли берәмектәргә автономия хоҡуғы совет власы декреты менән бирелә.
Шулай итеп, Башҡортостан Рәсәйҙә тәүге милли-территориаль республика булып ойошторола. Ул саҡта уҡ Башҡортостан федерация эсендә хөкүмәте, бюджеты, хәрби көстәре (дүрт полклы кавалерия дивизияһы һәм өс полктан торған уҡсылар бригадаһы) булған дәүләт була.
Рәсәй федерализмының инеш башында торған республикабыҙ һәр ваҡыт үҙәк властары иғтибары уртаһында йәшәй, тарихы ла уникаль һәм бай. 95 йыл дауамында ҙур үҙгәрештәр кисергән Башҡортостан – Рәсәйҙең ҡеүәтле һәм тоғро субъекты.
А. ИШЕМҒОЛОВА әҙерләне.