09.11.2010 Балыҡсылар тарихына бер ҡараш

Дүртенсенән, ҡатайҙарҙың, йәнәсәй ҡырғыҙҙарының һәм балыҡсыларҙың тел үҙенсәлегендә (артабан был хаҡта яҙып үтербеҙ).
Г. Грум-Гржимайло Алакчиндар илен Ан­гара йылғаһының түбәнге ағымындағы уң яҡ үҙәндә тип күрһәтә (353 – 354-се биттәр), ә һул яғында ҡырғыҙҙарҙың ханлығы, тип билдәләй. Күрше йәшәп, улар “часто дрались”. ҡырғыҙҙар алакчиндарҙан өс тапҡырға күп булған. “Очаги у них золотые” тип әйтергә ерлек булғандыр. Хәҙерге заманда алакчиндар йәшәгән төйәктән алыҫ түгел “Советское” тип аталған алтын ятҡылығы урынлашҡан.
Грум-Гржимайло “бома”ны, Алтайҙың аборигендары булған динлин ҡәбиләһенең бер тармағы, тип иҫәпләй. Улар төркөттәргә буй­һонған һәм 630-сы йылда “разделили с ними горечь поражения и среди прочих побежденных были поселены в Алашане рядом со своими господами. Другая часть “бома”, смешавшись с канглами, образовали народ, известный под именем команов, или половцев. Вторым компонентом орды ханов Ашина оказались сиры, потомки Сеяньто, что явствует из надписи Тоньюкука, где есть выражение “тюрксир будун”, т.е. тюрко-сирский народ (дин-лин – урман кешеһе, ә Саян тауҙары элек динлин тип аталған) (Л. Гумилев. “Древние тюрки”, стр. 297).
1735 йылдың йәйендә (ә теүәл ярты йыл үткәс, ҡотломөхәмәт Тәүкил улы Һөйәнтүз ауылында үҙенең яуыз эшен башҡара) Алыҫ Көнсығыштағы Аргун йылғаһы буйҙарында Г. Миллер, үҙе етәкләгән экспедицияның археологик һәм этник ҡомартҡылар, шул иҫәптән Алакчин тигән ҡала һәм ошо атамалы халыҡты эҙләүен “История Сибири” тигән хеҙмәтендә сағылдырған. Унда ул төп сығанаҡ итеп Әбелгази һәм Страленбергтың яҙмаларын файҙалана.
“Абулгази в “Истории татар” (франц. изд.) упоминает о четырех, лежащих между Селенгой и Икар – Мураном (“Муран” от монгол. – “река”), городах…” (“История Сибири”, стр. 509). “В тексте более точного перевода Г. Саблукова нет данных о четырех городах на реке Анкара – Муран, а только об одном городе Алакчине”(Абулгази,“Родословное древо тюрков”, Казань, 1906).
Асҡын ҡасабаһында 1804 йылда тыуған данлыҡлы яҡташыбыҙ Гордий Семенович Саблуков (“поп Гурди бабай”, Ғаязовтарҙың “ҡаҙансылар иле” китабынан, 107-се бит) Алакчин ҡалаһы менән ҡыҙыҡһынған, моғайын, балыҡсыларҙың тарихын белгәндер.
“Абулгази помещает их (киргизов), соседей алакчинцев, недалеко от реки Икара, или Икран – Мурана, в которую впадают восемь рек. Про реку Икран – Муран он рассказывает, что она очень большая и впадает в океан, недалеко от ее устья находится будто бы большой город Алакчин, название которого означает пестрый или пегий, так как у жителей города нет никаких других лошадей, кроме пегих. Этому городу подчинялось много других, меньших городов. Вся местность там очень богата скотом, а лошади там обладают удивительной величиной и т. д. Кроме того, там имеются богатые серебряные рудники, и жители города не употребляют никаких других сосудов, кроме серебряных” (Г. Миллер, “История Сибири”, “Восточная литература”, РАН, 1999, том 1, стр. 172).
Нерчинскиҙағы боронғо көмөш рудниктарына таянып, Страленберг Алакчин ҡалаһын, Аргун йылғаһы буйында, тип бара. Минең фекерем дә уныҡына тап килә. Миллер уға ышанмай. Был әфәнде үҙенең археологик эҙләнеүҙәре ваҡытында: “…трижды пришлось переправляться через реку Уруленгуй”, – тип яҙа. Ә уның төп маҡсаты – боронғо ҡаласыҡтар­ҙы, шул иҫәптән Алакчин ҡалаһының ҡалдыҡтарын эҙләп табыу. Ана шул Уруленгуй йылғаһының Аргун йылғаһына ҡойған урынынан яҡынса 120 саҡрым Аргун буйлап түбәнгә төшһәң, ошо йылғаның һул яҡ ярында Олочи ҡалаһы урынлашҡан (алакчиндарҙың ҡытайса атамаһы – “олочже”). Ул беҙҙең көндәргәсә исемен үҙгәртмәй килеп еткән Алакчин ҡалаһы үҙе булырға тейеш.
Бер ыңғайҙан шуны әйтергә кәрәк, 496 йылда Олочи ҡалаһынан көнсығышта Оло Хинган тауының көнбайыш битләүҙәрендә татабы (табын – БХИ, т. VII, 439-сы бит), ҡытайса хи, ҡәбиләһе йәшәгән. Кидандар (ҡатайҙар) Манжурияның дала өлөшөн, Ляохэ йылғаһының төньяғын биләгән. Уларҙан алыҫ түгел утыҙ татар ҡәбиләһе, ҡытайса шивэй, күсенеп йөрөгән (Л. Гумилев, “Древние тюрки”, стр. 34).
Хәҙерге Нерчинск ҡалаһы урынында Сыңғыҙҙың атаһы Есегуй баһадир йәшәгән, иҫкә алынған Уруленгуй йылғаһының башында, уның ҡушылдығы булған Хирхира йылғаһында боронғо ҡала урыны булып, унда Сыңғыҙҙың туғаны Хассарҙың һәм уның улы Исункэның торған урыны, йәғни ставкаһы була.
“Далее Абулгази говорит: по смерти Чингиз-хана земля киргизов досталась по наследству его младшему сыну Таулею [Тули-хан], после которого управляла государством благороднейшая его супруга и вдова Сиурхохтнибеги (“Соркуктани умерла в 1252 году, старшая жена Тулуя из племени кераит, дочь Джагамбу и мать Мунке-хана, Хубилай-хана и Аруг-буки. Пользовалась огромным влиянием в Монгольской империи” (Т. Солтанов, “Чингиз-хан и Чингизиды. Судьбы и власть. АСТ, Москва, 2007, стр. 420). Она старалась собрать обстоятельные сведения об Алакчине и тамошних местах. Для этого она отправила трех знатных слуг с тысячью отборных людей с приказанием силою подчинить себе жителей города, в противном же случае хотя бы доставить точные сведения о настоящем положении страны.
По происшествии немалого времени вернулись назад около 300 человек, оставшихся из тысячи, и они будто бы заявили, что все рассказы об Алакчине сущая правда. Но воздух там настолько нездоровый, что во время пути они потеряли большую часть людей. Они будто бы, на самом деле, нашли много серебра, которым могли бы нагрузить свои суда, но так как на обратном пути должны ехать вверх по реке, то из-за отсутствия достаточного количества людей принуждены были выбросить все за борт” (“История Сибири”, т.1, стр. 175).
Шәүкәт НИЗАМЕТДИНОВ.
Бәләбәй ҡалаһы.
(Дауамы. Башы 35-се һанда).